مروری بر تلاش‌هایی که برای فرهنگ عامیانه انجام شده است | «کتاب کوچه» بزرگ‌ترین اثر پژوهشی فرهنگ عامه

خادم | شهرآرانیوز؛ نطفه خلقت «کتاب کوچه» وقتی بسته شد که احمد شاملو دوازده سیزده سال داشت. در جایی تاریک از مغزش و بعد‌ها حضورش را تحمیل کرد. پدرش دایه پیری داشته؛ در متلک پرانی، یکه. «بزرگ‌تر‌های خانواده از او با صفت چِکِّه یاد می‌کردند و من که عاشق و واله او بودم به هر دری می‌زدم که بفهمم معنی دقیق آن چیست، اما هیچ کس نمی‌توانست این کلمه را برای من معنی کند. پیرزن مرد، ولی این کلمه همان طور در خاطر من ماند.»

میرزا شریفجان، پدربزرگ مادری اش که مردی باکمالات بوده و تحصیل کرده روسیه و زبان دان و اهل کتاب، لغت نامه‌ای و روش استفاده از آن را دست او می‌دهد و او نیز اولین کلمه‌ای که پی اش می‌گردد، چِکِّه است. پیدایش نمی‌کند و دست به دامان پیرمرد فاضل می‌شود: «او برایم توضیح داد که این لغات ساخته عوام الناس است و جایش در فرهنگی به اعتبار آنندراج نیست؛ و به همین سادگی استارت زده شد.» ۱

«کتاب کوچه» جامع‌ترین و مهم‌ترین اثری است که تاکنون در تاریخ ایران درباره فرهنگ عامه به نگارش درآمده است. «کتاب کوچه» فقط فرهنگ لغت عامیانه نیست، فرهنگ نگاری است و فرهنگ عامه را در خود دارد. این اثر دامنه وسیعی از امثال و حکم، تمثیلات، باورها، آیین ها، چیستان، خواب گزاری، قصه و مَتَل، ترانه و تصنیف، نفرین و دعا و سوگند و دشنام و بیش از این‌ها را دربر می‌گیرد. دلیل پایان ناپذیر بودن کار هم همین است. شاملو دراین باره گفته است: «این کار حدی ندارد و هیچ وقت به آخر نمی‌رسد. توده مردم [..]هر روزی که می‌گذرد براساس دیده‌ها و شنیده‌ها و تجربه‌های عینی خود تغییرات تازه به تازه نو به نویی ابداع می‌کنند. [..]در هر حال فکر می‌کنم کتاب کوچه به روی هم به بیست وپنج هزار صفحه بالغ شود، اما حجم افزوده‌ها و آنچه به طور مرتب جمع می‌شود و فراهم می‌آید به هیچ وجه قابل تخمین نیست.» ۲

این کار سترگ همان طور که شاملو گفته است به سادگی آغاز شد، اما ماجرای جمع و جور کردن آن، خود یک مثنوی است، تا جایی که او تا مرز منصرف شدن از کار هم رسید و نزدیک بود از خیر آن بگذرد تا اینکه آیدا، همسرش، سررسید و کار برای بار سوم جان گرفت و از نو شروع شد، زیرا دو بار مجموع فیش‌ها و یادداشت‌های او به یغما رفت: «یک بار بعد از کودتای ٢٨ مرداد بود که به خانه ما ریختند و هر چه کتاب و یادداشت داشتم بردند و، چون دیدند سیاسی نیست لابد همه اش را ریختند دور [..]یک بار هم یادداشت‌های مرا یکی نگه داشت و به من نداد. این بار سوم است، همان طور که در مقدمه گفته ام، این بار را هم از آیدا دارم. یعنی دفعه دوم که از بین رفت برای سومین بار شروع کردم به جمع آوری مواد یادداشت.» ۳

آیدا سرکیسیان درباره پشتکار و عشق شاملو به کار «کتاب کوچه» گفته است: «گاهی شاملو ۲۰ تا ۲۴ ساعت، گاهی هم بیشتر از این، از پشت میز تکان نمی‌خورد و بی وقفه روی کتاب کوچه کار می‌کرد و اصلا نمی‌شد وسط کار با او حرف بزنی یا خبری بدهی و خبری بگیری.» ۴

در مهر ۱۳۵۷ نخستین جلد «کتاب کوچه» منتشر شد؛ دفتر اول حرف «آ». از سال ۱۳۶۱ تا سال ۱۳۷۶ به مدت ۱۵ سال انتشار کتاب متوقف بود. این توقف کار هم باعث دلسردی شاملو شد و به گفته آیدا پس از این ماجرا‌ها او دیگر رغبت پیشین را نداشته است. هر چند هیچ گاه کار را رها نکرد، به دلیل سن و وضعیت جسمانی و اوضاع نشر، خودش هم امیدی به دیدن پایان کارش نداشت:

«بی گمان هنگام چاپ مجلدات حرف «ی» من کفن هفتم را هم پوسانده ام و حاصلِ این به تمام معنی «دود چراغ خوردن» را به چشم نخواهم دید. اما مطلقا نگرانش نیستم. برگه‌ها و یادداشت‌ها و ارجاعات تا آخرین حرف الفبا تنظیم شده است و مجلداتی که چاپ شده یا آماده چاپ است هم به اندازه‌ای هست که بتواند برای کسانی که آن را پی خواهند گرفت الگو قرار بگیرد. من به قدر کافی پیر شده ام و در سه چهار سال اخیر همسرم آن قدر در این امر با من همکاری داشته است که از مجلدات حرف «ب» به بعد باید کتاب کوچه وجدانا محصول مشترک من و او [(آیدا)]شمرده شود و نام او نیز بر جلد کتاب بیاید. حق او است.» ۵
«کتاب کوچه» را انتشارات مازیار منتشر می‌کند. مجلدات این اثر تاکنون تا پایان حرف «ح» به بازار آمده و تا همین جا ۱۴ جلد را در برمی گیرد که یک جلد آن قصه‌های کتاب کوچه است.

چرا کتاب کوچه مهم است؟

بهاءالدین خرمشاهی «کتاب کوچه» را به کشتی نوح تشبیه کرده و غلام حسین صدری افشار در مطلبی با عنوان «کتاب کوچه (دایره المعارف فرهنگ مردم)» که در مجله چیستا منتشر شده، نوشته است: «احمد شاملو، مؤلف کتاب کوچه، نزدیک به نیم سده روی فرهنگ مردم کار کرده است. او برای این کار شایستگی‌هایی دارد که در کمتر کسی جمع می‌شود.

نخست اینکه در شهر‌های مختلفی زندگی کرده و سفر‌های متعددی به شهر‌های بسیاری داشته است. دوم اینکه مطالعه بسیار وسیعی دارد. سوم اینکه زبان می‌داند. چهارم اینکه سال‌های متمادی سردبیر یا ناشر نشریه‌های گوناگونی بوده و از طریق آن‌ها با افرادی در سراسر ایران ارتباط یافته است. پنجم اینکه با مرجع‌ها و مأخذ‌های مکتوب آشنایی خوبی دارد و از آن‌ها بهره گیری شایانی کرده است.»

نعمت ا... فاضلیِ مردم شناس مهم‌ترین وجه این اثر را جنبه مردم شناسی آن دانسته و نوشته است: «مهم‌ترین وجه علمی کتاب کوچه، جایگاهی است که این اثر در تحقیقات مردم شناسی دارد. در سه حوزه مردم شناسی این پژوهش قابل بحث و بررسی است. مردم شناسی زبان، مردم شناسی فرهنگی، مردم نگاری. [..]تغییر و تحول و ثبات و پایداری زبان فارسی را می‌توان در کتاب کوچه جست وجو کرد، این کتاب همچون آینه‌ای است که تصویر زبان مردم را نشان می‌دهد. از آنجا که کتاب کوچه تنها به توضیح اصطلاحات و لغات محدود نشده است، بسیاری از آیین‌ها و باور‌ها و رسوم مردم ایران را که هنوز رایج است توصیف می‌کند. [..]در نتیجه کتاب کوچه، کتاب سنت‌ها و الگو‌های فرهنگی جامعه امروز ایران است.» ۶

در ادامه حتما بخوانید مروری بر چند کتاب که با محوریت سوگ نوشته شده است | ورای فقدان

یک سده فرهنگ نگاری فرهنگ عامه

نخستین فرهنگ نویس فرهنگ عامه را دهخدا دانسته اند. او با چاپ کتاب «امثال و حکَم» که بخشی از لغت نامه مشهور اوست در سال ۱۳۱۱، نام خود را در مقام نخستین فرهنگ نویس این حوزه ثبت کرد. «امثال و حکم» در چهار مجلد منتشر شد و شامل ضرب المثل‌هایی است که هم در نوشتار هم در گفتار فارسی به کار می‌روند. تعدادی از این ضرب المثل‌ها را می‌توان در زمره کلمات یا عبارات عامیانه تلقی کرد.

دیگر کتاب این عرصه، «فرهنگ عامیانه (امثال - لغات و مصطلحات)» یوسف رحمتی است که در سال ۱۳۳۰ چاپ شد. در این اثر، لغات و عبارات و ضرب المثل‌های رایج در گفتار روزمره فهرست شده است. کتاب مشتمل بر دو بخش است، در بخش اول ضرب المثل‌ها و در بخش دوم کلمات و عبارات آورده شده است.

«مجموعه کلمات عوامانه فارسی» که سیدمحمدعلی جمالزاده، در سال ۱۳۰۰ در انتهای مجموعه داستان «یکی بود یکی نبود» آورد بعد‌ها اساس تألیف کتاب «فرهنگ لغات عامیانه» قرار گرفت که محمدجعفر محجوب آن را ویرایش کرد و در سال ۱۳۴۱ منتشر شد. «قند و نمک» نوشته جعفر شهری، که در سال ۱۳۷۰ به چاپ رسید، نیز شامل لغات عامیانه و ضرب المثل‌هایی است که در ناحیه جغرافیایی تهران بیشترین کاربرد را دارد. این‌ها برخی از مهم‌ترین تلاش‌هایی بوده که در فرهنگ نگاری فرهنگ عامیانه انجام شده است، اما ارزشمند‌ترین فرهنگ لغات عامیانه را، کار استادانه ابوالحسن نجفی فقید می‌دانند.

کار استادانه ابوالحسن نجفی

اما مهم‌ترین فرهنگ لغت عامیانه را ابوالحسن نجفی نوشته است. او برای این کار ۱۰ سال از عمر خود را صرف کرد. «فرهنگ فارسی عامیانه» نخستین بار در سال ۱۳۷۸ در دو جلد چاپ شد (این اثر را انتشارات نیلوفر منتشر کرد و از چاپ‌های بعد در یک جلد منتشر می‌شود.) نجفی درباره شیوه تدوین کارش گفته است: «نخست منابع خود را (یا، به اصطلاح، «پیکره» پژوهش را) فراهم آوردم و آن عمدتا رمان‌ها و داستان‌هایی بود که پس از سال ۱۳۰۰ به فارسی نوشته شده و به چاپ رسیده است. زیرا زبانی که در این نوع ادبی به کار می‌رود، خاصه در گفت وگوها، معمولا زبان گفتار روزمره و عمدتا عامیانه است.» ۷

او در مقدمه این اثر نوشته است: «فرهنگ حاضر شامل لغات و ترکیبات متداول زبان فارسی امروز در مرتبه عامیانه و زبان روزمره است که، در بعضی از موارد، تا حد زبان معیار نیز پیش می‌رود. [..]اغلب لغات و اصطلاحات و معنی‌هایی که در این فرهنگ آمده است در فرهنگ‌های عمومیِ موجودِ زبان فارسی یافت نمی‌شود. شاید ازآن رو که فرهنگ نویسان این دسته از لغات یا معانی را دونِ شأن زبان زیبای فارسی دانسته و نخواسته اند تا از این رهگذر به آن‌ها اذن ورود به زبان و شناسنامه رسمی بدهند.»

از نقاط قوت و ارزشمند کار ابوالحسن نجفی این است که برای لغات و ترکیبات، بیشتر شاهد مثال‌هایی از کتاب‌های رمان و داستان آورده است. این آثار داستانی پس از سال ۱۳۰۰ نوشته شده و نویسنده آن زاده یا پرورش یافته تهران بوده است، غیر از محمدعلی جمالزاده که زاده اصفهان است. آن طور که خود نجفی در مقدمه کتاب گفته، فقط در موارد معدودی که شاهد مکتوب پیدا نکرده از شنیده‌های خود مثال نقل کرده یا «با اکراه» مثالی از خود ساخته است.۸

منابع:
۱ و ۲. «کار کتاب کوچه هیچ وقت به پایان نمی‌رسد»، گفتگو با احمد شاملو، مجله آدینه، شماره ۳۳،
۳. «کتاب کوچه: «حماسه‌ای پایان ناپذیر».
مسعود نقره کار به نقل از مجله زمانه، شماره ۱، مهر١٣٧٠،
۴. گفت وگوی افسانه فرقدان با آیدا سرکیسیان (شاملو) درباره «کتاب کوچه»، روزنامه توسعه ایران، ۲۱ دی ۱۳۹۷،
۵. از کتاب «گفتگو با احمد شاملو، محمود دولت آبادی، مهدی اخوان ثالث»، محمد محمدعلی، نشر قطره
۶. «ارزش مردم شناختی کتاب کوچه»، دکتر نعمت ا... فاضلی، مجله کتاب ماه علوم اجتماعی، شهریور ۱۳۷۷،
۷. «فرهنگی برای فارسی عامیانه»، ابوالحسن نجفی، نشریه نامه فرهنگستان، بهار ۱۳۸۴،
۸. برای نوشتن این مطلب همچنین از مقاله «تاریخچه فرهنگ نویسی عامیانه فارسی»، نوشته دکتر مهرداد نغزگوی کهن، نشریه فرهنگ نویسی (ویژه نامه نامه فرهگستان)، دی ۱۳۸۶ استفاده شده است.